Monday, May 2, 2011

Philipp Blom: Het Verdorven Genootschap. Een uitzonderlijk goed en leesbaar boek

Posted by Unknown at 5:41 AM Labels: , , , ,
"Maar in plaats van te aanvaarden dat we niets kunnen weten van wat zich aan onze waarneming onttrekt en dat het zinloos is om te praten over wat we niet kunnen weten, stelde hij [Kant] dat er een spirituele werkelijkheid is die ontoegankelijk is voor ons begrip, een werkelijkheid waarin we ons een godheid kunnen voorstellen; alleen is die voor onze zintuigen niet te bevatten." (p. 406)

Een uitspraak die zo uit het blog van Jan Riemersma overgeschreven had kunnen zijn, maar in werkelijkheid afkomstig is uit Philipp Blom (2010) Het Verdorven Genootschap. De vergeten radikalen van de Verlichting (een vertaling van A Wicked Company: The Forgotten Radicalism of the European Enlightenment). Of deze uitspraak:
"De natuur, zo wordt wel gezegd, is zonder God niet verklaarbaar. Dat zou betekenen dat om iets uit te leggen wat je maar half begrijpt, je een reden nodig hebt waarvan je helemaal niets begrijpt" (p. 226).
Een standpunt dat recentelijk nog door Jan Riemersma is verdedigd, maar dat al 250 jaar geleden door de Franse filosoof Holbach werd bekritiseerd. "Niet één vraagstuk, concludeerde Holbach, was op te lossen door uit te gaan van een God, omdat je zo alleen maar méér vragen opriep, die ook nog eens moeilijker op te lossen waren. " (p.147). Het kan niet duidelijker gezegd worden.

Het is lang geleden dat ik een boek las dat voor mij zo'n hoog rendement opleverde:  per gelezen pagina kom ik ontzettend veel nieuws tegen. Hoe meer boeken je gelezen hebt, des te groter de kans dat er in een nieuw boek bekende zaken in staan. Ik wist vrijwel niets over die hele club Franse filosofen.
Het Verdorven Genootschap (stomme titel overigens) is moeilijk te karakteriseren. Het is in ieder geval géén thematisch ingedeeld filosofie handboek. Het boek is georganiseerd rond personen, hun leven, hun ideeën. Het behandelt min of meer chronologisch de ontwikkelingen van een groep revolutionaire filosofen in Parijs rondom Diderot en Holbach. Dat zijn eigenlijk de helden van Philipp Blom, d.w.z. de 'vergeten' helden omdat ze nauwelijks aan bod komen in de filosofische overzichtswerken. Daarnaast zijn Rousseau en Voltaire van belang, en buitenlandse gasten zoals de beroemde David Hume (deze filosofen komen zeer uitgebreid aan bod in de filosofie handboeken volgens Blom). Er zit wel wat small-talk in het boek (wie leeft samen met welke -eventueel filosofisch aangelegde- maîtresse, wie heeft ruzie met wie), maar dat wordt ruimschoots goed gemaakt door het inzicht in personen en hun ideeën. Wat mij het meest opviel is dat het geen studeerkamerfilosofen waren die in isolatie hun ideeën ontwikkelden, maar mensen die wekelijks (soms meerdere keren per week) bij elkaar kwamen om hun revolutionaire filosofische ideeën te bediscussieren. Op zo'n manier dat je er jaloers op wordt: daar zou ik wel bij willen zijn. Je vraagt je af of dat tegenwoordig ook nog gebeurt? Goed, wij hebben iets wij zij niet hadden: het internet en blogs.

Voorlopers van Darwin?
Verrassend: een aantal keren schrijft Philipp Blom letterlijk dat auteurs "vooruitlopen op Darwin" (p.157) en over Diderot schrijft hij "als evolutionist en materialist is hij een voorloper van Darwin" (p.332). Het was mij totaal onbekend dat er onder de Franse Verlichtingsfilosofen voorlopers van Darwin zouden kunnen voorkomen. Die zouden dus een kleine eeuw voor Darwin al met het idee evolutie gespeeld hebben. Blom citeert Diderot: "De natuur heeft twee doeleinden: de instandhouding van het individu en het voortbestaan van de soort" (p.157) waarmee Diderot volgens Blom "vooruitloopt op Darwin". In hoeverre ze echt voorlopers van Darwin waren, en hoe diepgaand en gedetailleerd dat was, is niet te bepalen met de informatie die Blom geeft. Daarbij loop je het gevaar met de kennis van nu dingen te lezen die men toen helemaal niet bedoeld heeft. Je zou op zijn minst onbevooroordeeld de orginele geschriften van Diderot en Holbach  moeten lezen (1). Ook lijkt het mij onwaarschijnlijk dat Darwin rechtstreeks door Franse schrijvers was beïnvloed. Hij las waarschijnlijk geen Frans en de werken van Diderot en Holbach werden niet snel vertaald. Maar er is een andere manier waarop een schrijver een voorloper van Darwin genoemd kan worden. Ze kunnen onafhankelijk een materialistische verklaring voor het ontstaan van het leven beschreven hebben en de letterlijke waarheid van Genesis verworpen hebben. Diderot hekelt God als verklaring van de schepping: je schiet er niets mee op (prachtig beschreven op pagina 88-89, p. 226). De filosoof Holbach verwerpt het bijbelse idee dat de wereld 6000 jaar geleden was geschapen (p.228). Belangrijke voorbereidende denkstappen waren het idee dat de mens niet de kroon op de schepping was, maar onderdeel van de natuur was, en niet in essentie maar in details van apen, honden en paarden verschilt (p. 103). Dit en het idee dat soorten zich door de tijd heen konden ontwikkelen (p. 103) waren de eerste en noodzakelijke stappen naar een niet-theologische, materialistische verklaring van het ontstaan van het leven.

Moraal
Philipp Blom brengt op een verrassende en originle manier de relatie evolutie/schepping en moraal onder woorden:
"Als er geen Schepper meer was die via de Bijbel zijn schepselen duidelijk maakte wat Hij wilde, moest je opnieuw nadenken over Goed en Kwaad." (p. 19).
Kernachtiger kan het niet gezegd worden. Zelf denken: de moderne humanistische slogan! Dat is ook precies wat Sam Harris in zijn nu al veelvuldig besproken The Moral Landscape en vele andere moderne auteurs proberen te doen: een moraal van de grond af aan opbouwen met behulp van wetenschappelijke principes en gegevens, zonder terug te vallen op God. De wetten van het geweten schrijft Holbach, zijn op een natuurlijk wijze ontstaan (p. 267). Het is onmogelijk om niet de stellingname van Frans de Waal hierin te herkennen. De Franse Verlichtingsfilosofen waren er al mee bezig. Weten moderne auteurs dit eigenlijk?

Empathie
Nog zo'n onderwerp waar de Verlichtingsfilosofen zich mee bezig hielden: empathie (het vermogen zich in iemand anders te verplaatsen). Een uiterst actueel onderwerp, zie: Frans de Waal (2009) Een tijd voor empathie en het zeer recente boek van Simon Baron-Cohen (2011) Science of Evil: On Empathy and the Origins of Cruelty (zó actueel dat het nog niet verschenen is!). Ook de relatie met moraal is duidelijk: je zou de moraal op empathie kunnen baseren (p. 293). En de relatie met evolutie: empathie is in de loop van de evolutie ontstaan als nuttige aanpassing.

Altruisme
Een verwant begrip is altruïsme. Holbach vroeg zich af hoe mensen die worden gedreven door eigenbelang moreel juist of zelfs altruïstisch kunnen handelen (p.243-244). In de evolutiebiologie staat altruïsme in het centrum van de belangstelling. Net een maand geleden verscheen bijvoorbeeld: Super Cooperators: Evolution, Altruism and Human Behaviour van mathematisch bioloog Martin Nowak.

Vrije wil
Je kunt het niet zo gek bedenken of een actueel filosofisch onderwerp is door de Franse Verlichtingsfilosofen al bediscussieerd. Dat geldt ook voor de vrije wil. Ik hoef alleen maar Victor Lamme met De vrije wil bestaat niet te noemen. La Mettrie had betoogd dat de mens een machine was. Volgens Holbach is de vrije wil een illusie (p. 336). Diderot zag het grote probleem voor de moraal als de mens geen vrije wil had. Dick Swaab en Victor Lamme zijn de opvolgers van de materialistische, deterministische filosofen La Mettrie, Holbach en Helvetius. Swaab en Lamme roepen dezelfde vragen op over de vrije wil als de filosofen in de achttiende eeuw. Zijn we echt opgeschoten als het om deze fundamentele vragen gaat?

Godslastering
De Franse Verlichtingsfilosofen waren moedige filosofen  (bestaan die tegenwoordig nog?). In 1747 was Diderot al eens scherp aangevallen door de priester van zijn parochie die tegen de politie vertelde (!) welke goddeloze en immorele gedachten Diderot verkondigde. Later werd Diderot gearresteerd en gevangen gezet wegens godslastering. Holbach publiceerde zijn boeken anoniem. Dat was niet uit bescheidenheid. Dit alles gebeurde in een verstikkend politiek klimaat van repressie, dat uitgeoefend werd door de machtige combinatie van kerk+staat+politie+justitie. In dit intolerante klimaat was zelfs mondeling twijfel uiten over de kerk en de bijbel al levensgevaarlijk. Het verbod op godslastering is een duidelijk voorbeeld hoe de ijzersterke combinatie staat+kerk reageerde op mensen die twijfel durfden uiten. Voorbeelden: in 1696 was de 18-jarige Thomas Aikenhead berecht en wegens godslastering opgehangen; op 4 juni 1766 sprak dezelfde rechter die ook achter het verbod op de Encyclopédie was geweeest, het vonnis uit over Chevalier de la Barre die werd beschuldigd van godslastering." Hij zou in het openbaar worden terechtgesteld, na eerst te zijn onderworpen aan kleine en grote foltering; alleen zou de terechtstelling zelf iets milder zijn: zijn tong zou worden doorboord, waarna hij zou worden onthoofd en zijn lichaam op de brandstapel zou worden verbrand." (p. 342). De strafbaarheid van godslastering was een handig instrument van de machthebbers om vrije meningsuiting de kop in te drukken, mensen bang te maken, en als dat niet voldoende hielp, ze te vervolgen, te verbannen, gevangen te zetten, te verbranden of op te hangen.

De zin van het bestaan
"Holbach had al scherpzinnig opgemerkt dat de verbetenheid waarmee gelovige denkers het voor God opnamen als die werd aangevallen, eigenlijk voortkwam uit narcisme. Mensen konden gewoon niet aanvaarden dat er wel eens geen God zou kunnen zijn, want dat zou betekenen dat het leven niet inherent zinvol was." (p. 265). Hoe modern! Onlangs werd nog 'het gevaar' van dit soort redeneringen aan de orde gesteld in een serie blogs over het boek van Jesse Bering "The God / Belief Instinct" door de theoloog/godsdienstwijsgeer Taede Smedes. De Verlichtingsfilosofen durfden er al over na te denken. De kerk legde zich er op toe de zin van het leven -desnoods met geweld- door de strot van de mensen te duwen. En daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen (kinderen Waartoe zijn we hier op aarde? er in rammen).

Philipp Blom

Ik heb grote bewondering voor deze moedige filosofen die in opstand kwamen tegen kerk en staat en in plaats van te filosoferen over de schoonheid van de schepping, de confrontatie aangingen met de gevestigde denkbeelden en dus automatisch met de toenmalige machthebbers in aanvaring kwamen. De groep rondom Diderot en Holbach worden de eerste compromisloze atheïsten genoemd. Maar Griekse atheïsten waren hun voorgeweest. Het bijzondere van de Parijse atheïsten was dat ze leefden in een staat waarin de kerk was uitgegroeid tot een groot en machtig instituut.

Ieder zal Het verdorven genootschap op zijn eigen manier lezen. Philipp Blom heeft duidelijk sympathie voor Diderot en Holbach en wat minder waardering voor Rousseau en Voltaire. Maar het boek is zeker ook interessant voor moderne theïsten die tot hun verbazing zullen constateren dat de problematiek waar zij mee worstelen al in de 18e eeuw aan de orde is gesteld. Terloops ontdek je dan ook dat het een historische blunder is om Charles Darwin tot zondebok van alles te maken (atheïsme, immoraliteit, etc), zoals veel hedendaagse creationisten doen. Blom beschrijft het allemaal alsof hij er zelf bij was geweest. Hij is er zeker in geslaagd 'de vergeten radicalen van de Verlichting' op zo'n manier te beschrijven dat je ze nooit meer zult vergeten.


Noten
  1. Het standaardwerk over de voorlopers van de evolutietheorie is Peter Bowler: Evolution. The History of an Idea. Tot mijn verrassing noemt Bowler Diderot en Holbach als voorlopers van het idee van evolutie op p. 82-84.
Bronnen (aanbevolen in de appendix van het boek:
-Hier staat het eerste gedeelte van de Proloog van Het Verdorven Genootschap.
-De Volkskrant recensie van 22 Jan 2011 van het boek Het Verdorven Genootschap ('Vergeet het Opperwezen') is online beschikbaar: "De discussies die toen aan tafel bij Holbach gevoerd werden, zijn nog steeds actueel".

Postscript: 15 juni 2013

Tip: het boekje Filosofische Gedachten. Over geloof en ongeloof (2012) van Denis Diderot is verschenen bij Van Gennep Amsterdam. (80 pagina's).


      0 comments:

      Post a Comment